Mononukleoza najczęściej przebiega w sposób łagodny. U osób, u których pojawiają się typowe dla tej choroby objawy, niektóre dolegliwości utrzymują się kilka tygodni, a nawet miesięcy. Dlaczego mononukleoza nazywana jest chorobą pocałunków? Czym jest triada mononukleozowa? Jak leczyć mononukleozę?
Mononukleoza - co to za choroba?
Mononukleoza zakaźna to choroba wirusowa, powodowana przez wirusa EBV (Epstein-Barr Virus). Szacuje się, że nawet 95% ludzi na całym świecie przeszło tą infekcję. Do zakażenia często dochodzi w wieku dziecięcym, a dokładniej w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Mononukleoza nazywana jest chorobą pocałunków, ponieważ jednym ze sposobów rozprzestrzeniania się wirusa jest kontakt ze śliną chorego. Mimo powszechności występowania mononukleozy, w większości przypadków zakażenie przebiega bezobjawowo. Objawy pojawiające się u pacjentów z mononukleozą są dość charakterystyczne, ale schorzenie to trzeba odróżnić od innych chorób, które mogą powodować podobne dolegliwości.
Wirus Epsteina-Barr po wniknięciu do organizmu, pozostaje w nim już do końca życia. Pod wpływem różnych czynników, dochodzi do jego reaktywacji. Choć jego replikacja (powielanie, w wyniku którego pojawiają się nowe kopie wirusa) nie przebiega wówczas zbyt intensywnie, może zainfekować kolejną osobę w wyniku kontaktu ze śliną nosiciela.
Przyczyny mononukleozy
Mononukleoza rozprzestrzenia się przede wszystkim poprzez bezpośredni kontakt ze śliną lub wydzieliną z nosa, w której obecny jest wirus EBV. Do infekcji stosunkowo łatwo dochodzi właśnie wśród dzieci, ponieważ ich ślina jest często obecna na zabawkach i wielu innych przedmiotach, znajdujących się w przedszkolu, szkole i domu. W krajach ubogich, o niskim statusie społecznym, zakażenie rozwija się wśród młodszych dzieci i częściej przebiega bezobjawowo. Natomiast w krajach rozwiniętych, o wyższych standardach sanitarnych, infekcja dotyka starsze dzieci i nastolatków, a jej przebieg wiąże się z wystąpieniem określonym objawów
Wirus mononukleozy ma długi okres zakaźności. Wylęganie się choroby, czyli czas który mija od przeniesienia wirusa do pojawienia się objawów wynosi 30-50 dni. Mimo że w tym czasie chory nie odczuwa żadnych dolegliwości, może już zarażać innych. Niezależnie od tego, czy pacjent przechodzi infekcję bezobjawowo, czy pojawiają się symptomy choroby, w jego jamie ustnej i nosie znajdują się wirusy mononukleozy, które mogą zainfekować kolejną osobę. Chory zaraża również przez ok. 6 miesięcy po zakażeniu. Na dodatek, wirus EBV okresowo pojawia się w ślinie już do końca życia i wtedy również może zostać przeniesiony na następnego pacjenta.
Rzadko dochodzi do rozprzestrzeniania się wirusa mononukleozy drogą kropelkową, choć jest to możliwe. Do wniknięcia wirusa do organizmu może dojść też podczas przetaczania krwi lub przeszczepiania narządów od pacjenta z mononukleozą.
Objawy mononukleozy
Pierwsze objawy mononukleozy mogą pojawić się jeszcze zanim wystąpią dolegliwości charakterystyczne dla tej choroby. Pacjent może czuć się zmęczony i osłabiony, skarżyć się na bóle głowy, gardła lub mięśni. Po upływie 7-14 dni pojawiają się typowe objawy mononukleozy:
- gorączka - 38,5-40ºC, która utrzymuje się nawet 2-3 tygodnie i nasila głównie po południu i wieczorem,
- zapalenie gardła - można zauważyć powiększone migdałki, pokryte grubą warstwą biało-szarego nalotu,
- powiększenie węzłów chłonnych - jest łatwe do zaobserwowania u większości pacjentów.
Objawy mononukleozy utrzymują się długo - zazwyczaj kilkanaście dni. Jest to cecha tej choroby, która odróżnia ją od innych, powszechnie występujących infekcji wirusowych. Wyżej wymienione dolegliwości to tzw. "triada mononukleozowa". Pojawia się ona u większości chorych, u których infekcja nie przebiega bezobjawowo. Zapalenie gardła wiąże się z silnym bólem, zaczerwienieniem, trudnościami z przełykaniem i spadkiem apetytu. Wśród innych symptomów, które mogą wystąpić, znajduje się wysypka, nieżyt nosa, obrzęk powiek i bóle brzucha. Złe samopoczucie i osłabienie może utrzymywać się jeszcze kilka tygodni po ustąpieniu infekcji. Charakterystyczne dla mononukleozy jest też powiększenie wątroby i śledziony.
Gorączka, stan zapalny gardła i powiększone węzły chłonne szyi to charakterystyczne dla mononukleozy objawy. Jednocześnie chory może skarżyć się na złe samopoczucie, problemy z przełykaniem i spadek apetytu.
Diagnostyka
Mononukleoza zakaźna nie zawsze jest łatwa w rozpoznaniu. Pacjent może bowiem zgłosić się do lekarza jeszcze zanim pojawią się wszystkie typowe dla tej choroby objawy. Poza tym, jej przebieg jest zbliżony m.in. do anginy. W diagnostyce, znaczenie ma więc nie tylko przeprowadzony wywiad lekarski, ale także odpowiednie badania. Przydatna jest morfologia. Charakterystyczny jest znaczący wzrost limfocytów atypowych. Lekarz może zlecić również badanie wątroby. Narząd ten, w ostrej fazie zakażenia wirusem mononukleozy, ulega powiększeniu. Rośnie wówczas aktywność enzymów wątrobowych, którą można wykryć w badaniu. Inną metodą wykorzystywaną podczas diagnostyki jest przeprowadzenie testów na obecność określonych przeciwciał.
Leczenie mononukleozy
Mononukleoza zakaźna to choroba, którą leczy się objawowo. Obecnie, nie ma leku przyczynowego, który działałby na źródło infekcji. Podejmowane są próby terapii przy użyciu leków przeciwwirusowych, jednak jak dotąd, nie okazały się one skuteczne w łagodzeniu objawów mononukleozy. Leczenie mononukleozy zakaźnej najczęściej nie wymaga stosowania antybiotyku, ponieważ jest to infekcja wirusowa, a nie bakteryjna. Ich wprowadzenie do leczenia jest jednak uzasadnione, jeśli rozwiną się wtórne zakażenia bakteryjne.
Leczenie mononukleozy zakaźnej polega na stosowaniu preparatów, które łagodzą odczuwane dolegliwości. Są to przede wszystkim leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe. Wysoka temperatura ciała to typowy objaw mononukleozy. W razie potrzeby, można sięgnąć też po miejscowe preparaty na gardło, które znieczulą, odkażą i ukoją bolące gardło. Czasem lekarz zaleca glikokortykosteroidy, jednak u większości pacjentów nie ma potrzeby ich stosowania.
Ważne jest unikanie wysiłku fizycznego i pozwolenie sobie na odpoczynek. Ze względu na obrzęk śledziony, pacjentom zaleca się rezygnację z aktywności, które mogą prowadzić do pęknięcia tego narządu (np. niektóre sporty kontaktowe). Chorzy powinni pamiętać również o przyjmowaniu płynów. W przypadku utrzymującej się wysokiej gorączki, należy spożywać je w zwiększonej ilości. Jeśli pojawia się upośledzenie drożności dróg oddechowych lub inne powikłania mononukleozy zakaźnej należy zgłosić się do szpitala.
W leczeniu mononukleozy zakaźnej stosuje się preparaty, które łagodzą objawy choroby. Są to głównie leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe. Chorym zaleca się również odpoczynek i unikanie intensywnych aktywności fizycznych.
Powikłania po mononukleozie
Mononukleoza zakaźna może powodować powikłania. Najczęściej dochodzi do zaburzeń hematologicznych. Ilość erytrocytów, leukocytów lub trombocytów może zmniejszyć się do poziomu poniżej normy. Czasem rozwija się też niedokrwistość lub małopłytkowość. Ze względu na obrzęk gardła i znaczące powiększenie migdałków podniebiennych, może dojść do zwężenia górnych dróg oddechowych. Pojawiają się wówczas problemy z oddychaniem i przełykaniem. Jest to poważne powikłanie, które często wymaga leczenia w warunkach szpitalnych. Zapalenie mózgu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i drgawki to powikłania neurologiczne, które występują u ok. 5% chorych.
Inne możliwe powikłania to zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie osierdzia i psychozy, które pojawiają się rzadko. Częściej dochodzi do pęknięcia śledziony, które zdarza się u 1 na tysiąc dorosłych pacjentów. W przypadku dzieci, to powikłanie jest rzadsze.
Mononukleoza - u kogo najczęściej występuje, dla kogo jest niebezpieczna?
Mononukleoza zakaźna rozwija się najczęściej wśród dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, a także u nastolatków i młodych dorosłych. Pierwotne infekcje wśród osób po 40. roku życia to rzadkość. Mononukleoza jest chorobą tak powszechną, że trudno wręcz nie mieć styczności z wirusem EBV w ciągu całego życia. U dzieci bardzo często rozwija się zakażenie bezobjawowe lub skąpoobjawowe. Rzadko pojawiają się typowe objawy "triady mononukleozowej". Przebieg choroby jest poważniejszy wśród nastolatków i młodych dorosłych. U tej grupy pacjentów często występują charakterystyczne dla mononukleozy dolegliwości.
Mononukleoza rozwija się niezależnie od pory roku. Najbardziej niebezpieczna jest dla pacjentów, którzy zostają zarażeni wirusem podczas transfuzji krwi, przeszczepienia szpiku kostnego lub narządów. Taki rodzaj transmisji wirusa związany jest z wysokim ryzykiem ciężkiego przebiegu choroby i wystąpienia zagrażających życiu powikłań. Mononukleoza jest wówczas szczególnie groźna dla pacjentów, którzy w wyniku przeszczepu przyjmują leki immunosupresyjne. Ich działanie polega na hamowaniu aktywności układu odpornościowego i zmniejszeniu produkcji przeciwciał.
Mononukleoza u dzieci
Mononukleoza zakaźna u dzieci poniżej 2. roku życia występuje rzadko. W kolejnych latach, kontakt z wirusem powodującym tą chorobę jest coraz częstszy. Choć większość dzieci przechodzi zakażenie bezobjawowo, u części z nich pojawiają się objawy mononukleozy. Wśród pacjentów pediatrycznych, schorzenie to (częściej niż u dorosłych) może mieć mniej charakterystyczny przebieg. Może pojawić się biegunka i katar. Gorączka może w ogóle nie wystąpić, trwać krótko lub pojawić się może jedynie stan podgorączkowy. Nalot na migdałkach podniebiennych, który jest dość charakterystyczny u starszych pacjentów, nie zawsze rozwija się u dzieci. Rzadko pojawia się też wysypka i powiększona śledziona.
Dzieci z mononukleozą zakaźną najczęściej są leczeni w domu. Hospitalizacja jest potrzebna, gdy choroba ma ciężki przebieg, a także wtedy, gdy istnieje podejrzenie lub rozwinęły się już powikłania. U dzieci rzadziej dochodzi do pęknięcia śledziony, ale za to częściej pojawiają się problemy z niedostateczną drożnością dróg oddechowych.
W przypadku dzieci, również stosuje się leczenie objawowe. Warto zadbać o zapewnienie im odpoczynku, aby organizm mógł się spokojnie zregenerować i powrócić do zdrowia.
Mononukleoza - problematyczna wysypka
Jednym z objawów, który może wystąpić u osób, zarażonych wirusem mononukleozy jest wysypka. Nie ma ona jednej, przypisanej do tego schorzenia formy. Może mieć postać drobnych, punktowych wybroczyn lub plam. Może pojawić się wysypka plamisto-grudkowa, która nieco odstaje nad powierzchnię skóry. Wysypka pojawia się u 5-15% pacjentów, zmagających się z mononukleozą. Najczęściej rozwija się na kończynach i w obrębie tułowia.
Jest jeszcze jeden rodzaj wysypki, który może wystąpić u chorych na mononukleozę. Jeśli schorzenie to zostanie nieprawidłowo zdiagnozowane jako angina paciorkowcowa i zalecony zostanie antybiotyk z grupy penicylin, u 70-80% chorych z mononukleozą rozwinie się charakterystyczna wysypka. Pojawia się między 7. a 10. dniem po rozpoczęciu antybiotykoterapii. Wysypka ma postać drobnych plamek, o mocno czerwonym zabarwieniu. Z czasem staje się coraz ciemniejsza, aż całkowicie ustępuje. Zmiany skórne mogą mieć na tyle duże nasilenie, że u części chorych stanowią przyczynę hospitalizacji. Wysypka może obejmować skórę całego ciała, a także błony śluzowe. Jej wystąpienie stanowi niejako potwierdzenie mononukleozy.
Okres rekonwalescencji po przebytej mononukleozie
Po około dwóch tygodniach od pojawienia się objawów mononukleozy, zaczynają one stopniowo ustępować. Okres rekonwalescencji w przypadku każdej osoby może być nieco inny. U części osób, organizm szybciej powraca do pełni zdrowia. U innych, proces ten jest wolniejszy i trwa dłużej. Zdarza się, że nawet kilka tygodni po zachorowaniu, pacjent odczuwa zmęczenie i osłabienie. Może więc minąć sporo czasu, aż będzie w stanie powrócić do pełnej aktywności. Najdłużej po przebyciu mononukleozy utrzymuje się zmęczenie. Może być ono odczuwalne nawet przez 6 miesięcy po przebyciu infekcji. Nie ma więc nic zaskakującego w tym, że pacjent kilka miesięcy po ustąpieniu głównych objawów mononukleozy, ma trudność z powrotem do wcześniejszej sprawności. Warto dać sobie czas na pełen powrót do zdrowia.
Mononukleoza - z jakimi chorobami można ją pomylić?
Mononukleozę można pomylić z anginą. Jest to ostre zapalenie migdałków podniebiennych, najczęściej powodowane przez paciorkowce. Choroba ta również przebiega z gorączką i zapaleniem gardła. Na migdałkach podniebiennych może pojawić się nalot i wybroczyny. Powiększone są węzły podżuchwowe. Przy mononukleozie, dochodzi do powiększenia również innych węzłów chłonnych w okolicy szyi. Poza tym, na mononukleozę może wskazywać długie utrzymywanie się gorączki, a także obrzęk powiek i katar, które nie występują przy anginie. Więcej o tej chorobie można dowiedzieć się z artykułu: Angina u dziecka - wszystko co musisz o niej wiedzieć.
Cytomegalia to kolejna choroba, którą można pomylić z mononukleozą. Powodowana jest przez wirusa cytomegalii, który podobnie jak wirus mononukleozy, jest powszechny. Może pojawić się gorączka, powiększenie węzłów chłonnych, zmęczenie, a także powiększenie wątroby i śledziony. Zmiany na migdałkach podniebiennych, charakterystyczne dla mononukleozy, pojawiają się rzadziej. Inne schorzenia, które należy odróżnić od mononukleozy to np. toksoplazmoza, ostre zapalenie wątroby oraz zakażenie adenowirusowe.
Jedynym sposobem zapobiegania mononukleozie jest przestrzeganie podstawowych zasad higieny. Zaleca się korzystanie z oddzielnych sztućców i innych przedmiotów, które miały kontakt ze śliną drugiej osoby. Nie ma szczepionki, która zapobiegałaby tej infekcji. Przechorowanie mononukleozy daje trwałą odporność.
Kto dla Was pisze?Nazywam się Dominika Pagacz-Tokarek. Bycie farmaceutą to dla mnie nie tylko zawód, ale przede wszystkim możliwość niesienia pomocy innym w zakresie zdrowia. Aby robić to coraz lepiej, ciągle się uczę i doszkalam. W wolnym czasie czytam książki i układam puzzle. Lubię też aktywnie spędzać czas w gronie rodzinnym.
Piśmiennictwo:
- Dunmire S.K., Hogquist K.A., Balfour H.H., Infectious Mononucleosis, Curr Top Microbiol Immunol, 2015, 390, 211-240, 10.1007/978-3-319-22822-8_9.
- Talarek E., Mononukleoza zakaźna, w: Pediatria II pod redakcją Kawalec W., Grenda R., Kulus M, PZWL, 2019, s. 1118-1120.
- Candy B., Chalder T., Cleare A.J., et al., Recovery from infectious mononucloesis: a case for more than symptomatic therapy? A systematic review, British Journal of General Practice, 2002, 52, 844-851.
- Rajewski P., Rajewski P., Waleśkiewicz-Ogórek K., Mononukleoza zakaźna - opis przypadku, Forum Medycyny Rodzinnej, 2015 , tom 9, nr 4, 344-347.
- Ołdak E., Mononukleoza zakaźna, Pediatria po Dyplomie, 2012, 06.
- Wrembel J.M., Jarmoliński T., Mononukleoza zakaźna u dzieci - doświadczenia własne, Post N Med 2016, XXIX (6), 391-396.
