W ciągu ostatnich lat, ilość zachorowań na czerniaka rośnie. Jakie objawy może powodować ta zmiana nowotworowa? Jak szybko się rozwija i jakie metody wykorzystywane są w leczeniu czerniaka?
Co to jest czerniak?
Czerniak jest nowotworem złośliwym, na którego zachorowalność w ciągu ostatnich lat stale rośnie. W Polsce występuje on stosunkowo rzadko. Zdecydowanie częściej, czerniak rozwija się wśród mieszkańców Australii i Nowej Zelandii. Dla lepszego zobrazowania sytuacji, warto spojrzeć na statystyki. W Polsce, współczynnik zachorowalności wynosi ok. 5/1oo ooo mieszkańców. W Australii natomiast, wskaźnik ten rośnie do niemalże 40 przypadków na 100 000 mieszkańców.
Choć najczęściej czerniak występuje na skórze, może też rozwinąć się w obrębie innych części ciała.
Wczesne wykrycie zmiany wiąże się z wysoką szansą na całkowite wyleczenie.
Typy czerniaka Czerniak zazwyczaj kojarzy się z lekko uniesioną, powiększającą się zmianą o nierównomiernym zabarwieniu. Jest to tzw.
czerniak szerzący się powierzchownie (
superficial spreading melanoma - SSM). Ten typ nowotworu złośliwego stanowi ok. 60-70% wszystkich przypadków czerniaka. Rzadziej rozwija się czerniak wywodzący się ze złośliwej plamy soczewicowatej (
lentigo maligna melanoma - LMM). Jest on typowy raczej dla osób w podeszłym wieku - najczęściej rozpoznaje się go u kobiet po 70. roku życia. Innym rodzajem czerniaka jest czerniak guzkowy, który charakteryzuje się szybkim rozwojem i najgorszym wśród tego rodzaju nowotworów skóry rokowaniem. Rzadziej występującym nowotworem złośliwym jest
czerniak błon śluzowych, a także czerniak wywodzący się ze znamienia błękitnego, czerniak narządu wzroku i czerniak podpaznokciowy. Ten ostatni typ czerniaka zazwyczaj rozwija się pod płytką paznokciową kciuka lub dużego palca u stopy.
Jakie są najczęstsze objawy czerniaka? – ABCDE czerniaka
Jak wygląda czerniak skóry i jakie wywołuje objawy? Najbardziej popularnym systemem, który ma ułatwić rozpoznanie czerniaka jest system ABCDE. Zgodnie z nim, niepokój powinny budzić takie cechy znamienia jak:
- A (asymmetry) - asymetria - zmiana ma asymetryczny, nieregularny kształt,
- B (borders) - brzegi są nierówne, postrzępione,
- C (color) - kolor znamion barwnikowych jest niejednorodny, występują miejsca ciemniejsze i jaśniejsze,
- D (diameter)- średnica zmiany przekracza 5 mm,
- E (elevation/evolution) - powierzchnia znamienia barwnikowego jest wypukła i wystaje ponad poziom naskórka, otaczającego zmianę.
W praktyce, skala ABCDE nie ma istotnej wartości diagnostycznej. Pomaga ona bowiem rozpoznać głównie czerniaki szerzące się powierzchownie, które często są już w stadium zaawansowanym. Szacuje się, że przy jej udziale można wykryć nie więcej niż 50% złośliwych nowotworów skóry.
Warto również wiedzieć, że występują czerniaki bezbarwnikowe, których skala ABCDE w ogóle nie uwzględnia. Te nowotwory skóry stanowią nie więcej niż 10% wszystkich przypadków. Częściej rozwijają się w obrębie błon śluzowych (40% przypadków).
Czerniak wywodzi się z melanocytów, czyli komórek barwnikowych obecnych w naskórku. Objawy czerniaka które mogą wystąpić to m.in. nierówne brzegi znamiona, niejednorodna barwa, asymetryczny kształt oraz swędzenie. W bardziej zaawansowanych przypadkach, pojawia się też krwawienie ze zmiany oraz jej owrzodzenie.
Czerniak, a pieprzyk. Jak odróżnić czerniaka od pieprzyka i brodawki łojotokowej? Niektóre
zmiany skórne mają zbliżony wygląd do czerniaka. Jedną z nich jest tzw. pieprzyk. To znamię barwnikowe może być wrodzone lub pojawić się na dalszym etapie życia. Zazwyczaj, pieprzyki mają niewielki rozmiar, jednolity kolor, wyraźne brzegi i są bezbolesne. Pieprzyk sam w sobie jest bezpieczną zmianą, ale czasami może przekształcić się w nowotwór. Ważna jest więc obserwacja występujących na ciele znamion. Jeśli zaczną się one zmieniać lub budzą niepokój pacjenta, warto skonsultować się z dermatologiem. Ostatecznie, tylko specjalista będzie w stanie prawidłowo rozpoznać, czy dana zmiana to
nowotwór skóry czy zwykły pieprzyk.
Brodawka łojotokowa jest łagodną zmianą nowotworową o dość charakterystycznym wyglądzie. Ma ona postać grudki wystającej ponad powierzchnię skóry. Łatwo jest ją zauważyć i wyczuć. Zazwyczaj rozwija się w okolicy tułowia lub twarzy. Częściej występuje u osób w podeszłym wieku. Jest bezbolesna. Ze względu na odstawanie od powierzchni skóry, niektóre
brodawki łojotokowe są szczególnie podatne na podrażnienie i uszkodzenie (np. podczas zmiany ubrania).
Gdzie najczęściej występuje czerniak?
Czerniak może pojawić się właściwie na dowolnym obszarze ciała. Najczęściej jednak, komórki nowotworowe rozwijają się w obrębie twarzy, kończyn dolnych i górnych oraz na plecach. Rzadziej, zmiany te występują na dłoniach i podeszwach stóp. Warto jednak pamiętać, że czerniak może pojawić się też w obrębie płytki paznokciowej, gałki ocznej i błon śluzowych. Może więc rozwinąć się w okolicy narządów płciowych lub jamy ustnej.
Jak szybko rozwija się czerniak?
Nie da się jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, jak szybko rozwija się nowotwór skóry. Jest to zależne m.in. od typu powstałej zmiany. Niektóre czerniaki charakteryzują się bardzo szybkim przebiegiem. Mogą już na wczesnym etapie rozwoju dawać przerzuty do okolicznych węzłów chłonnych. Zazwyczaj, takie zmiany skórne związane są też z gorszym rokowaniem. Najczęściej występujący typ czerniaka - czerniak szerzący się powierzchownie rozwija się stosunkowo powoli - od kilku miesięcy do kilku lat. Rak skóry wykryty na wczesnym etapie rozwoju bardzo dobrze rokuje. Jeśli jednak nie zostanie prawidłowo zdiagnozowany, może dalej się rozwijać i zacząć naciekać oraz niszczyć pobliskie tkanki.
Przyczyny czerniaka
Nie wiemy jednoznacznie, czym spowodowane jest występowanie czerniaka i jakie są tego dokładne przyczyny. Zmiany te, w większości przypadków pojawiają się na skórze niezmienionej ("de novo"). W mniej niż 40% rozwijają się na podłożu już istniejącej zmiany skórnej. Uważa się, że do zachorowania na złośliwy nowotwór skóry przyczyniają się głównie czynniki środowiskowe, a w mniejszym stopniu również czynniki genetyczne.
Na wystąpienie tężyczki w większym stopniu narażone są również osoby, u których zachodzi zwiększone ryzyko zaburzeń elektrolitowych. Stosowanie wymienionych wyżej leków wypłukujących z organizmu wapń i magnez, zmaganie się z ciężkimi chorobami nerek, ostrym zapaleniem trzustki lub przewlekłym alkoholizmem także wiąże się z większym prawdopodobieństwem pojawienia się tężyczki. Częściej dotyczy ona też osób, u których występują przewlekłe zaburzenia wchłaniania lub trawienia.
Czerniak - czynniki ryzyka
Czynniki ryzyka, które mogą mieć swój udział w rozwoju czerniaka, to:
Ekspozycja na promieniowanie UV to jeden z najistotniejszych czynników, wpływających na rozwój czerniaka. Objawy choroby mogą ujawnić się nawet wiele lat po przebytych oparzeniach słonecznych.
Badania i diagnostyka czerniaka skóry
Pojawienie się nowych zmian skórnych o nieregularnych brzegach i niejednorodnym zabarwieniu lub zaobserwowanie zmian w występujących już na skórze znamionach, może nasuwać podejrzenie czerniaka. Zawsze w takiej sytuacji warto udać się do lekarza dermatologa. Rekomendowanym badaniem, wykorzystywanym w diagnostyce czerniaka, jest dermoskopia. Pozwala ona nieinwazyjnie i szybko ocenić większość zmian na ciele. Jeśli zachodzi podejrzenie czerniaka skóry, zazwyczaj zlecane jest wycięcie zmiany i wykonanie badania histopatologicznego. Badanie to pozwala uzyskać informację na temat tego, czy zmiana rzeczywiście była zmianą nowotworową. Umożliwia też określenie stopnia zaawansowania choroby i ryzyko nawrotu.
Podstawą diagnostyki czerniaka skóry jest więc szczegółowy wywiad przeprowadzony z pacjentem i badanie dermatoskopowe. Badanie to umożliwia też odróżnienie zmian, które mogą nasuwać podejrzenie nowotworu skóry od innych jednostek, takich jak chociażby plamy soczewicowate, znamię błękitne, naczyniak czy wspomniana wyżej brodawka łojotokowa.
Mniej popularna metodą wykorzystywaną w diagnostyce czerniaka jest
mikroskopia konfokalna. Pozwala ona w sposób bardziej zaawansowany i dokładniejszy obejrzeć zmianę, bez konieczności jej wycinania.
Czy czerniak boli przy dotyku? Objawy czerniaka mogą być różne, w zależności od typu zmiany i stopnia zaawansowania choroby. Charakterystyczne dla nowotworu złośliwego skóry jest raczej swędzenie niż ból. Niewielkie zmiany, szerzące się powierzchniowo i wykryte na wczesnym etapie najczęściej nie bolą. Cięższe postacie czerniaków, które mają szybki przebieg i w krótkim czasie zaczynają naciekać na okoliczne tkanki, mogą wywoływać ból, a także krwawienie. Może też pojawić się owrzodzenie.
Leczenie czerniaka
Jeśli po wykonaniu badania histopatologicznego, rozpoznany został czerniak skóry, dalsze postępowanie zależy od typu nowotworu i stopnia jego zaawansowania. Przeprowadzane jest badanie węzłów chłonnych, analizowane są dokładnie inne zmiany skórne oraz sprawdzana jest obecność przerzutów. Przy łagodnych zmianach, w leczeniu czerniaka istotne jest radykalne wycięcie blizny z niewielkim marginesem zdrowej skóry. Czasami lekarz decyduje o konieczności wykonania biopsji węzła chłonnego, znajdującego się w pobliżu czerniaka.
W leczeniu czerniaka zaawansowanego wykorzystywane są różne metody, m.in. immunoterapia, radioterapia, elektrochemioterapia, izolowana perfuzja kończynowa lub leczenie celowane - ukierunkowane molekularnie.
Jeśli wdrożone leczenie nowotworu umożliwia całkowite
wycięcie czerniaka, konieczna jest już stała obserwacja znamion barwnikowych i innego rodzaju zmian skórnych. Zachorowanie na czerniaka zwiększa bowiem ryzyko ponownego rozwoju nowotworu w przyszłości.
Istotne w leczeniu czerniaka jest wczesne wykrycie zmiany. Po wycięciu blizny pacjent może wymagać jedynie obserwacji skóry. Im później wykryta zmiana, tym leczenie czerniaka jest bardziej złożone, a rokowania gorsze.
Jakie jest rokowanie w przypadku czerniaka?
Rokowanie w przypadku złośliwych nowotworów skóry zależy przede wszystkim od obecności przerzutów. Należy wziąć pod uwagę jak wiele węzłów chłonnych zostało zajętych oraz czy są one powiększone. Pacjenci, u których doszło do przerzutów, ale jednocześnie nie obserwuje się żadnych objawów ze strony węzłów chłonnych, rokują lepiej. Gorsze rokowania dotyczą chorych, u których zajęte węzły są wyczuwalnie powiększone, a dodatkowo czerniak nacieka również poza obszar torebki węzła.
Jeśli nie doszło do przerzutów, podczas ustalania rokowań bierze się pod uwagę grubość nacieku i obecność mikroowrzodzeń. Najlepiej rokują pacjenci, u których rak skóry został wykryty wcześnie, zmiana jest miejscowa i nie doszło do naciekania okolicznych tkanek. Źle rokują pacjenci, u których zdiagnozowano czerniaka na błonach śluzowych. U tej grupy pacjentów, w większości przypadków dochodzi do pojawienia się przerzutów. Przeżycia całkowite 5-letnie wynoszą zaledwie 25%. Dla porównania,
czerniak skóry wykryty na wczesnym etapie ma wskaźnik 5-letnich przeżyć na poziomie 70-95%. Im nowotwór jest później wykryty i ma bardziej uogólniony charakter, tym odsetek ten jest niższy.
Jak chronić się przed czerniakiem?
Profilaktyka czerniaka to przede wszystkim ochrona skóry przed promieniowaniem ultrafioletowym. Dzieci w pierwszych latach życia powinny mieć jak najmniejszy bezpośredni kontakt ze słońcem. Oparzenia słoneczne u małych dzieci zwiększają prawdopodobieństwo zachorowania na nowotwór złośliwy skóry w przyszłości. Ważne jest więc zakrywanie ciała, przebywanie w cieniu oraz stosowanie odpowiednich preparatów z filtrami słonecznymi. Istotne jest ich regularne nakładanie na skórę, co ok. 2 godziny podczas przebywania poza domem. Promieniowanie słoneczne to jeden z najistotniejszych czynników ryzyka zachorowania na czerniaka.
Ważne są też regularne kontrole u dermatologa. Standardowo zaleca się, aby lekarz obejrzał zmiany występujące na ciele nie rzadziej niż raz w roku. Jeśli u danej osoby często pojawiają się nowe znamiona lub pacjent zaobserwuje jakieś niepokojące objawy, mogące świadczyć o rozwoju czerniaka, również powinien jak najszybciej udać się do specjalisty. Osobom obciążonym genetycznie lub w przeszłości chorującym na
nowotwór skóry, lekarz może zalecić częstsze wizyty kontrolne.
Jednym z elementów profilaktyki czerniaka nie jest natomiast zapobiegawcze wycinanie znamion, które nie nasuwają podejrzeń czerniaka. Wycinane są jedynie te zmiany, w przypadku których lekarz podejrzewa rozwój nowotworu.
Leczenie czerniaka w zaawansowanym stopniu choroby nie jest obecnie zadowalające. Znacznie lepiej rokują pacjenci, u których czerniak został wykryty wcześnie i ma łagodną postać. Wiedząc jak wygląda czerniak i jakie objawy powoduje, szybciej można zauważyć niepokojące, nietypowe znamiona na ciele. Warto również pamiętać o tym, jak istotna jest profilaktyka. Czerniak rozwija się częściej u osób narażonych na
intensywne promieniowanie ultrafioletowe. Ochrona skóry przed jego źródłem to obecnie najlepsza metoda zapobiegania złośliwym nowotworom skóry.
Kto dla Was pisze?Nazywam się Dominika Pagacz-Tokarek. Bycie farmaceutą to dla mnie nie tylko zawód, ale przede wszystkim możliwość niesienia pomocy innym w zakresie zdrowia. Aby robić to coraz lepiej, ciągle się uczę i doszkalam. W wolnym czasie czytam książki i układam puzzle. Lubię też aktywnie spędzać czas w gronie rodzinnym.
Bibliografia:
- Rutkowski P., Wysocki P.J., Kozak K., et al.Expert recommendations on diagnostic-therapeutic management of melanoma patients.Oncol Clin Pract. 2022; 18, doi: 10.5603/2021.0042
- Kaszuba A., Bartkowiak R., Kaszuba A.: Czerniak, [w:] Kaszuba A., Adamski Z.:Poradnik lekarza praktyka. Dermatologia.Wydawnictwo Czelej, Lublin 2012. s. 210-213
- Rutkowski P., Kwapisz D., Owczarek W.Co nowego w diagnostyce i terapii czerniaków skóry?Dermatologia po Dyplomie, 2014, 01
