W Polsce mimo coraz większej świadomości na temat zapobiegania niechcianej ciąży zastosowanie antykoncepcji awaryjnej budzi wciąż wiele kontrowersji. Czy tabletki "dzień po" są bezpieczne i śmiało można zaliczyć je do metod zapobiegania nieplanowanej ciąży? Może jednak lepiej traktować je jako ostateczność kiedy inne metody antykoncepcji zawiodły? W artykule wyjaśniamy medyczne kwestie związane z antykoncepcją awaryjną i wskazujemy rodzaje tabletek "dzień po".
Tabletka „dzień po” – czym jest antykoncepcja awaryjna?
Antykoncepcja awaryjna polega na zastosowaniu leku hormonalnego po odbyciu niezabezpieczonego stosunku płciowego lub gdy zastosowana metoda antykoncepcyjna okazała się nieskuteczna. Ma to na celu zapobiec niechcianej ciąży. Zwykle jest to tabletka zawierająca odpowiednią dawkę hormonu, ale w grę wchodzi również założenie wkładki domacicznej. Ten rodzaj antykoncepcji zdecydowanie nie chroni przed chorobami przenoszonymi drogą płciową i raczej uznawany jest za działanie ostateczne, kiedy naturalne metody planowania rodziny czy stale stosowane środki hormonalne zawiodły.
Na rynku dostępne są 2
rodzaje tabletek "dzień po": - tabletka zawierająca lewonorgestrel w dawce 1,5 mg - po jej zastosowaniu dochodzi do zmian w endometrium, zagęszczenia śluzu szyjkowego, a tym samym utrudnionej migracji plemników w drogach rodnych kobiety; co więcej tabletka "dzień po" zawierająca lewonorgestrel generuje zmiany w błonie śluzowej macicy, co uniemożliwia zagnieżdżenie się w niej potencjalnie zapłodnionej komórki jajowej, natomiast w okresie przedowulacyjnym hamuje owulację - uwalnianie komórki jajowej jest wtedy zablokowane;
- tabletka zawierająca octan uliprystalu w dawce 30 mg - powoduje opóźnienie owulacji lub jej zahamowanie, co polega za zatrzymaniu uwalniania komórki jajowej, a dodatkowo na skutek zagęszczenia śluzu przemieszczanie się w drogach rodnych kobiety jest znacznie utrudnione dla plemników.
Tabletki "dzień po" różnią się między sobą nie tylko składem, ale również mechanizmem działania. Dlatego po ich zastosowaniu obserwuje się nieco inne działania niepożądane czy skutki uboczne. Na pewno mają one skutecznie zabezpieczać przed niechcianą ciążą, zanim jeszcze dojdzie do zapłodnienia i jak sama nazwa wskazuje nadają się jedynie do awaryjnego zastosowania.
Kiedy zastosować tabletkę "dzień po" jako antykoncepcję awaryjną?
Istnieje wiele życiowych sytuacji, w których kobieta decyduje się na zastosowanie antykoncepcji awaryjnej. Zawsze, jednak kiedy zgłasza się ona do lekarza ginekologa w celu uzyskania recepty na tabletkę "dzień po" powinna zostać poinformowana na temat innych metod zapobiegania ciąży. Zwykle są to tabletki antykoncepcyjne, które kobieta powinna stosować regularnie lub wszelkie mechaniczne środki antykoncepcyjne (m.in. prezerwatywy, kapturki). Tabletka "dzień po" nie może być stosowana jako regularna metoda antykoncepcji. Kiedy jednak można zdecydować się na zastosowanie antykoncepcji awaryjnej? Zawsze wtedy gdy chcemy zapobiegać niechcianej ciąży, a doszło do współżycia:
- bez zabezpieczenia,
- podczas którego prezerwatywa uległą uszkodzeniu lub zsunęła się,
- wkładka domaciczna wysunęła się,
- kobieta zapomniała zażyć tabletkę antykoncepcyjną,
- wybrana metoda antykoncepcyjna została zastosowana w sposób nieprawidłowy.
Jak działa tabletka „dzień po”?
Trzeba mieć świadomość, że w czasie cyklu miesiączkowego istnieje zaledwie kilka dni, w ciągu których na skutek współżycia dojść może do ciąży. Jest to dzień owulacji i 5 dni po niej. Plemniki są w stanie przeżyć w drogach rodnych kobiety do 3 dni, chociaż niektóre źródła podają, że nawet 5 dni. Aby nie dopuścić do zapłodnienia, czyli połączenia się plemnika z komórką jajową oraz zagnieżdżenia się zarodka stosuje się antykoncepcję awaryjną w określonym czasie. Są to 72 godziny od odbytego stosunku w przypadku leku z lewonorgestrolem oraz 120 godzin jeśli chodzi o tabletkę "dzień po" z octanem uliprystalu. Po zażyciu tabletki tego typu dochodzi do szeregu zmian zarówno w gospodarce hormonalnej jak i w błonie śluzowej macicy mających na calu utrudnienie migracji plemników (zmienia się skład śluzu szyjkowego i jego zagęszczenie), zaburzenie procesu dojrzewania i uwalniania komórki jajowej (owulacji). Działanie tabletki "dzień po" nie dopuszcza do powstania zarodka albo znacznie utrudnia ten proces. Nie jest to bowiem metoda antykoncepcyjna wykazująca 100 % skuteczności.
Skuteczność tabletki „dzień po”. Kiedy należy ją przyjąć?
Antykoncepcja awaryjna powinna być zastosowana jak najszybciej (najlepiej do 12 godzin) po odbyciu niezabezpieczonego stosunku płciowego. Stąd też jej potoczna nazwa - tabletka "dzień po". W przypadku każdego preparatu producent wskazuje czas kiedy zalecane jest zastosowanie tabletki "dzień po". Jak już wspomniano wcześniej są to 72 godziny (3 dni) dla lewonorgestrolu oraz 120 godzin (5 dni) dla octanu uliprystalu. Po upływie tego czasu skuteczność antykoncepcji awaryjnej znacznie się obniża i tabletka nie będzie w stanie zabezpieczyć przed niechcianą ciążą. Co więcej, mogło już dojść do zapłodnienia.
Ogólnie rzecz ujmując po przyjęcie tabletki "dzień po" we wskazanym przez producenta czasie od odbycia stosunku płciowego uzyskuje się skuteczność antykoncepcyjną na poziomie 85 - 98 %.
Co więcej, skuteczność tabletki "dzień po" zależy od fazy cyklu miesiączkowego, w której została użyta. Dla przykładu jeśli lek z lewonorgestrolem został zastosowany dzień przed owulacją, ale zaraz po niezabezpieczonym stosunku płciowym, to skuteczność metody wynosi 90 %. Jej skuteczność obniża się zaledwie do 16 % gdy ta sama tabletka zostanie zastosowana po 3 dniach od współżycia. Kiedy zastosowanie tabletki z lewonorgestrolem nastąpi w dniu owulacji, zaraz po odbyciu stosunku to skuteczność tej metody antykoncepcyjnej wynosi 49 %, a po upływie 72 godzin już tylko 8%.
Co może osłabić skuteczność antykoncepcji awaryjnej?
Wyższą skuteczność tabletki "dzień po" obserwuje się u szczupłych pań niż u otyłych. Wszelkie
zaburzenia wchłaniania mogą ponadto obniżać jej skuteczność. Podobnie jak wymioty, które stosunkowo często pojawiają się jako działanie niepożądane po przyjęciu tabletki zawierającej wysokie dawki hormonów. Według zalecenia producenta jeśli w ciągu trzech godzin od zażycia tabletki "dzień po" z lewonorgestrolem czy octanem uliprystalu wystąpią wymioty, należy natychmiast przyjąć jeszcze jedną dawkę leku.
Doustna antykoncepcja awaryjna wchodzi w interakcje z innymi lekami metabolizowanymi przez enzymy wątrobowe. Dlatego też nie zaleca się jednoczesnego stosowania tabletek "dzień po" m.in. z barbituranami, fenytoiną, karbamazepiną, ekstraktami z dziurawca, ryfampicyną czy rytonawirem. Zmniejszają one stężenie leku w osoczu, obniżając tym samym skuteczność tabletek. Ostrożność należy zachować również w przypadku leków ograniczających wydzielanie soków żołądkowych.
Pigułka „dzień po” a bezpieczeństwo
Antykoncepcja awaryjna w formie doustnej zastosowana jednorazowo uznana jest za bezpieczną. Oczywiście jeśli nie ma przeciwwskazań zdrowotnych do sięgnięcia po lewonorgestrel lub octan uliprystalu. Sytuacja wygląda nieco inaczej jeśli ta forma antykoncepcji będzie nadużywana. Dlatego nie zaleca się stosowania tabletki "dzień po" więcej niż 1 raz w czasie tego samego cyklu miesiączkowego.
Oczywiście należy mieć świadomość, że tabletka "dzień po" to duża dawka leku przyjęta jednorazowo i po jej zastosowaniu pojawić mogą się skutki uboczne i gorsze samopoczucie. Jej stosowanie ma również wpływ na działanie stale przyjmowanych leków, suplementów diety czy krwawienie miesiączkowe. Może ono się opóźnić lub pojawią się plamienia.
Nie należy stosować antykoncepcji awaryjnej, gdy podejrzewa się ciążę. Dlatego też kobieta, gdy np. spóźnia się jej okres o co najmniej 5 dni powinna wykonać test ciążowy zanim sięganie po tabletkę "dzień po".
Jakie mogą być skutki uboczne tabletki "dzień po"?
Po zastosowaniu tabletki "dzień po" podobnie jak w przypadku wielu innych leków mogą pojawić się działania niepożądane i skutki uboczne. Jakie dolegliwości najczęściej zgłaszają pacjentki po zażyciu tabletki "dzień po"?
- bóle i zawroty głowy,
- bóle brzucha (podbrzusza),
- nudności,
- krwawienia (plamienia) niezwiązane z miesiączką,
- uczucie zmęczenia.
Nieco rzadziej zastosowanie antykoncepcji awaryjnej wiąże się z biegunką, wymiotami czy też tkliwością piersi. Kobiety zgłaszają również zaburzenia miesiączkowania (opóźnienie miesiączki o 7 dni lub więcej), a także bolesne miesiączkowanie jako działania niepożądane tabletki "dzień po". Podobne objawy obserwuje się zarówno po zastosowaniu lewonorgestrolu jak i octanu uliprystalu.
Warto pamiętać też o tym, że tabletki "dzień po" mogą obniżać skuteczność stałej antykoncepcji hormonalnej stosowanej w formie pigułek, krążków dopochwowych czy plastrów. Dlatego po zastosowaniu tabletki "dzień po" aż do wystąpienia kolejnego krwawienia miesiączkowego należy odbywając stosunek płciowy stosować dodatkowo inne metody antykoncepcji, np. mechaniczne. Takie działanie pozwoli znacznie zmniejszyć ryzyko ciąży.
Przeciwwskazania do stosowania antykoncepcji awaryjnej
Głównymi przeciwwskazaniami do zastosowania tabletki "dzień po" są nadwrażliwość na substancję czynną lub inny składnik leku oraz ciąża, którą należy koniecznie wykluczyć przed skorzystaniem z tej formy antykoncepcji. W przypadku octanu uliprystalu wśród przeciwwskazań do zastosowania tabletki pojawia się również niewyrównana astma.
Ostrożnie antykoncepcja awaryjna powinna być stosowana podczas karmienia piersią. Substancje aktywne zawarte w tabletkach "dzień po" w niewielkim stopniu przenikają do mleka matki. Aby ograniczyć ich nieznany i potencjalnie szkodliwy wpływ na dziecko po zażyciu tabletki "dzień po" należy ograniczyć karmienie piersią na kilka, a nawet kilkanaście godzin jak w przypadku uliprystalu. W tym czasie warto odciągać pokarm w celu podtrzymania laktacji na stałym poziomie i nie dopuszczenia do zastoju mleka w piersiach. Niemniej jednak nie należy podawać go niemowlęciu.
Tabletki „dzień po” a krwawienie miesiączkowe
Jak już wspomniano wcześniej antykoncepcja awaryjna, może zaburzać krwawienie miesiączkowe. Chociaż w większości przypadków tabletka "dzień po" nie wprowadza nieregularności w cyklu, to zdarza się, że gdy zostanie ona zastosowana przed owulacją to krwawienie opóźni się. Częściej natomiast działanie tabletki "dzień po" jako skutek uboczny może generować plamienia w różnych fazach cyklu miesiączkowego.
Przyjęcie tabletki "dzień po" nie ma wpływu na płodność i występowanie kolejnych faz cyklu. Wszystko odbywa się w podobnych schemacie jak przed zastosowaniem tabletki. Jedyne co, jak wspomniano już wcześniej, krwawienie miesiączkowe może się opóźnić o kilka dni. Stąd też jednorazowe zastosowanie antykoncepcji awaryjnej nie chroni przed niechcianą ciążą w przypadku kolejnego stosunku.
Antykoncepcja awaryjna a środki poronne – Jakie są różnice?
Leki zawierające lewnorgestrel oraz octan uliprystalu uznawane są przez wiele osób jako tabletki wczesnoporonne. Czy jest to słuszne określenie? Zdecydowanie nie!
Czym są tabletki wczesnoporonne? To leki wywołujące skurcze mięśniówki macicy, co powoduje wydalenie z niej zarodka. Działają one na etapie kiedy już dojdzie do zagnieżdżenia się zapłodnionej komórki jajowej. Do substancji działającej w tej sposób zalicza się m.in. mizoprostol.
Trzeba mieć świadomość, że w taki sposób nie działa antykoncepcja awaryjna. Jej zadaniem jest niedopuszczenie do połączenia się plemnika z komórką jajową, a jeśli już do tego dojdzie to blokowanie ulokowania się zygoty. Co więcej jeśli kobieta weźmie tabletkę awaryjną będąc w ciąży to nie dojdzie do jej przerwania. Dlatego też w żadnym wypadku tabletki "dzień po" nie powinny być traktowane jako metoda aborcyjna.
W Polsce
środki wczesnoporonne są nielegalne. Wytyczne postępowania klinicznego dopuszczają ich zastosowanie w warunkach szpitalnych w przypadku np. krwotoku poporodowego lub gdy istnieją udokumentowane prawnie przesłanki do przerwania ciąży w sposób farmakologiczny.
Tabletki „dzień po” – dostępność
Obecnie tabletki "dzień po" nie są dostępne w Polsce w sprzedaży odręcznej. Okazanie recepty w aptece jest podstawą do wydania tego typu leku przez farmaceutę. Receptę na tabletkę "dzień po" musi wystawić lekarz. Nie ma konieczności, aby był to lekarz ginekolog. Niemniej jednak wiedza lekarza ginekologa na temat stosowania i działania tego typu środków jest najbardziej obszerna. On również może udzielić pomocy kiedy u kobiety wystąpią działania niepożądane po przyjęciu octanu uliprystalu czy lewonorgestrolu. Od specjalisty można również uzyskać wiedzę odnośnie najbardziej właściwej, docelowej metody antykoncepcyjnej, również takiej, która może być stosowana przy karmieniu piersią.
W innych krajach europejskich tabletka "dzień po" jest znacznie łatwiej dostępna. W Polsce ze względu na podziały społeczne w tym temacie ta forma antykoncepcji zapewne jeszcze długo będzie dostępna wyłącznie na podstawie recepty.
Ile kosztuje tabletka "dzień po"?
Koszty antykoncepcji awaryjnej nieco różnią się od siebie w zależności od preparatu. Za lek z lewonorgestrolem trzeba zapłacić w granicach 40 - 70 zł. Natomiast tabletka z octanem uliprystalu kosztuje około 100 zł. Oczywiście ceny preparatów nie są stałe, mogą też różnić się pomiędzy aptekami.
Do kosztu leku niekiedy trzeba jeszcze doliczyć opłatę za wizytę lekarską czy wypisanie recepty. W przypadku tego typu środków konieczne jest ich jak najszybsze zastosowanie po odbyciu niezabezpieczonego stosunku. Wizyta lekarska z dnia na dzień często wymaga niestety uiszczenia opłaty.
Antykoncepcja awaryjna a klauzula sumienia lekarza i farmaceuty
Zgodnie z prawem zarówno lekarz jak i pielęgniarka mogą powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z ich sumieniem. Niemniej jednak mają obowiązek wskazać osobę lub placówkę, gdzie pomoc zostanie pacjentowi udzielona. Kwestię tę reguluje ustawa z roku 1996.
Ustawa ta nie wspomina jednak o farmaceutach. Kwestie etyczne, związane np. z odmową wydania antykoncepcji awaryjnej, porusza Kodeks Zawodowy Farmaceutów. Niestety prawnie ma on znacznie mniejszą wagę niż ustawa. Ponad to środki hormonalne zawarte w tabletkach antykoncepcyjnych czy środkach awaryjnych mogą być stosowane nie tylko w celu zapobiegania ciąży (np. octan uliprystalu w mięśniaku macicy). Farmaceuta nie ma prawa wnikać w jakim celu dany lek będzie stosowany przez pacjenta. Kwestie moralne to oczywiście jedno, ale prawnie pacjent zgłaszający się do apteki z poprawnie wypisaną, niesfałszowaną receptą powinien otrzymać lek na niej zapisany, jeśli tylko jest on dostępny.
Zastosować antykoncepcję awaryjną bezpiecznie można tylko doraźnie celem zapobiegania niepożądanej ciąży jak najszybciej po odbyciu niezabezpieczonego stosunku płciowego. Nie może być ona stosowana jako regularna metoda antykoncepcyjna. Tabletki "dzień po" zawierają wysoką dawkę substancji aktywnej, która nie jest obojętna dla organizmu. Po przyjęciu tabletki "dzień po" pacjentka może też odczuwać szereg działań niepożądanych. Ich skuteczność zależy też od wielu czynników, m.in. fazy cyklu, w której została zastosowana czy czasu jaki upłyną od współżycia.
Kto dla Was pisze? Nazywam się Karina Braja. Z zawodu oraz z zamiłowania jestem farmaceutą. Na co dzień realizuję się pracując z osobami starszymi i chorymi w aptece, gdzie pomoc drugiemu człowiekowi jest czymś zupełnie naturalnym. Kocham zwierzęta. Mam psa i kota. Uwielbiam literaturę hiszpańską, nadmorskie klimaty oraz jazdę na rowerze.
Bibliografia:
- Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego. Zastosowanie lewonorgestrelu w antykoncepcji awaryjnej; Ginekologia Polska 2012, 83, 155-156.
- Medard M.L., Ostrowska L.; Antykoncepcja doraźna z użyciem lewonorgestrelu – skuteczność i mechanizm działania; Ginekologia Polska 2010, 81, 532-536.
- Max A.;Uliprystal – wybiórczy modulator receptora progesteronowego; Życie Weterynaryjne 2017; 92 (1): 42-45.
- Charakterystyka produktu leczniczego Halyone.
- Charakterystyka produktu leczniczego EllaOne.
