Zakażenia meningokokami nie są częste, ale wiążą się z wysoką śmiertelnością i poważnymi powikłaniami. Jak szybko rozpoznać chorobę meningokokową i czy warto stosować szczepienia ochronne?
Co to są meningokoki?
Meningokoki to bakterie Neisseria meningitidis, zwane również dwoinkami zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Drobnoustroje te różnią się między sobą składem otoczki polisacharydowej, przez co dzielimy je na 13 grup serologicznych - A, B, C, Y, K, I, H, D, X, L, Z, W135 i E29. Za najbardziej niebezpieczne uważa się meningokoki typu B, A, C, W135 i Y. W zależności od położenia geograficznego, inne grupy meningokoków odpowiadają za rozwój choroby. W Polsce dominują przede wszystkim zakażenia meningokokowe typu B i C. U najmłodszych za rozwój infekcji odpowiadają w znacznej większości przypadków meningokoki typu B. Wśród dzieci starszych i osób dorosłych, coraz większe znaczenie zyskują meningokoki typu C. Wiele osób w ogólnej populacji jest nosicielami bakterii Neisseria meningitidis - szacunkowo 2-25%. W zamkniętych środowiskach odsetek ten jest znacznie wyższy - 40-80%. U osób będących nosicielami, meningokoki kolonizują część nosowo-gardłową, nie wywołując przy tym objawów choroby. Nosiciele pełnią jednak znaczącą rolę w rozprzestrzenianiu się bakterii.
Zakażenie meningokokami może rozwinąć się w każdym wieku. Najczęściej jednak do infekcji dochodzi u małych dzieci do 4-ego roku życia, a także nastolatków i młodych dorosłych. Szczyt zachorowań przypada na wiek od 3-ech miesięcy do ukończenia pierwszego roku życia. Najcięższa postać zakażenia to inwazyjna choroba meningokokowa (IChM), na którą zapada rocznie ok. 200 osób. Choć liczba ta może wydawać się dosyć niska, należy mieć na uwadze wysoką śmiertelność i poważne powikłania, które mogą wystąpić. Zakażenie meningokokowe rozwija się niezwykle szybko i podstępnie. Stanowi przez to istotne zagrożenie zdrowia i życia chorych. Śmiertelność sięga 10-12%, a wśród pacjentów, u których rozwinęła się sepsa - nawet 50%.
Jak dochodzi do zakażenia meningokokami?
Do zakażenia dochodzi głównie drogą kropelkową. Bakterie Neisseria meningitidis z łatwością przenoszą się na drugą osobę podczas kichania lub kaszlu. Odległość, która jest wystarczająca do rozprzestrzeniania się infekcji wynosi ok. 1 metra. Można zarazić się zarówno od osoby, która już choruje, jak i od nosiciela, u którego drobnoustroje te nie wywołują żadnych dolegliwości. Do zakażenia dochodzi również przez kontakt bezpośredni z wydzieliną, pochodzącą z dróg oddechowych osoby zakażonej. Większość osób po kontakcie z dwoinkami zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych staje się ich nosicielami i nie rozwijają się u nich objawy choroby. Przenoszą jednak bakterie na kolejne osoby.
Które grupy osób są najbardziej narażone na rozwój zakażeń meningokokowych? Pacjenci z zaburzeniami odporności, chorobami autoimmunologicznymi, chorzy którzy nie mają śledziony lub u których nie funkcjonuje ona prawidłowo, a także pacjenci zakażeni wirusem HIV.
Małe dzieci, a w szczególności niemowlęta, chorują na inwazyjną chorobę meningokokową znacznie częściej, ponieważ ich układ odpornościowy dopiero się rozwija. Nie jest jeszcze w stanie odpowiednio chronić się przed bakteriami chorobotwórczymi.
Pewne znaczenie w procesie rozprzestrzeniania się zarazków mają też inne czynniki, takie jak zanieczyszczenie powietrza, narażenie na dym tytoniowy czy infekcje górnych dróg oddechowych. Pogarszają one funkcjonowanie układu oddechowego, przez co ułatwiają wnikanie meningokoków.
Meningokoki - objawy
Meningokoki wywołują takie objawy zakażenia jak:
- sztywność karku;
- wymioty;
- ból głowy;
- wysoka gorączka;
- nadwrażliwość na światło;
- zaburzenia świadomości.
Są to najczęstsze dolegliwości, charakteryzujące chorobę meningokokową. Po kilku godzinach od zakażenia może pojawić się wywołana przez meningokoki wysypka wybroczynowa, która nie ustępuje pod wpływem ucisku. Początkowo może mieć ona postać plamisto-grudkową, która z czasem zmienia się w wysypkę krwotoczną. Mogą też wystąpić zmiany martwicze. Inne objawy, których doświadcza część pacjentów to nienaturalny kolor skóry, trudności w oddychaniu, ochłodzenie kończyn górnych i dolnych, złe samopoczucie, drgawki i zaburzenia świadomości. Nie wszystkie symptomy muszą wystąpić u chorego. Ich kolejność i nasilenie też jest odmienne.
Zakażenia meningokokowe są bardzo niebezpieczne m.in. ze względu na fakt, że objawy infekcji początkowo mogą przypominać przeziębienie lub grypę. Infekcja wywołana przez dwoinki zapalenia opon mózgowo - rdzeniowych postępuje jednak niezwykle szybko. W ciągu kilku godzin stan chorego znacząco się pogarsza. Około 10% pacjentów umiera w przeciągu 24-48 godzin od początku objawów. Inwazyjna choroba meningokokowa w znacznej większości przypadków przebiega jako zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub sepsa meningokokowa. Objawy wymienione wyżej świadczą właśnie o rozwoju tych stanów. Inwazyjna choroba meningokokowa rzadko występuje jako zapalenie gardła, stawów lub mięśnia sercowego. Ze względu na to, że zakażenie powodowane przez meningokoki najczęściej dotyka dzieci w pierwszym roku życia, bardzo ważna jest obserwacja rodziców. Zauważenie jakichkolwiek nowych objawów lub nagłego pogorszenia się stanu zdrowia dziecka jest wskazaniem do pilnej konsultacji z lekarzem.
Rozpoznanie i leczenie choroby meningokokowej
Rozpoznanie choroby meningokokowej, szczególnie w jej początkowej fazie, jest dosyć trudne. Podstawą jest wywiad lekarski. Przy podejrzeniu zakażenia meningokokami, lekarz zleca wykonanie odpowiednich badań, które mogą potwierdzić lub wykluczyć diagnozę. Pobierany jest płyn mózgowo-rdzeniowy. Badana jest też krew i surowica, a czasem również mocz lub wymaz z nosowej części gardła. W przypadku niewyhodowania patogenów, odpowiedzialnych za rozwój infekcji w stosunkowo szybkim czasie, zaleca się wysłanie próbek do Krajowego Ośrodka Referencyjnego ds. Diagnostyki Zakażeń Ośrodkowego Układu Nerwowego (KOROUN). Jest to szczególnie potrzebne w sytuacji, gdy pacjent zażył antybiotyk przed pobraniem materiału do badań, co może utrudniać identyfikację bakterii. Badanie w wymienionym ośrodku umożliwia też wskazanie konkretnej grupy serologicznej patogenów.
Jak zostało wspomniane, mimo prowadzenia diagnostyki, przy podejrzeniu zakażenia meningokokami natychmiast wdraża się odpowiednie leczenie. Prawie każdy chory wymaga hospitalizacji. Pacjentom podaje się antybiotyki. Najczęściej z grupy penicylin lub cefalosporyn III generacji. Po uzyskaniu wyników badań i identyfikacji patogenu, wywołującego chorobę, lekarz odpowiednio ukierunkowuje leczenie (tzw. terapia celowana). U pacjentów zagrożonych wystąpieniem wstrząsu, konieczne może okazać się podanie wlewów z solą fizjologiczną. Dalsze postępowanie jest uzależnione od stanu chorego i występujących objawów. Stosuje się również leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe. Osobom z bezpośredniego otoczenia chorego, które były narażone na kontakt z meningokokami zalecana jest chemioprofilaktyka. Polega ona na profilaktycznym podaniu antybiotyku. Należy możliwie jak najszybciej zastosować lek, najlepiej w ciągu 24 godzin od rozpoznania choroby meningokokowej.
Powikłania choroby meningokokowej
Powikłania po zakażeniu meningokokami są groźne i mogą trwale uszkadzać zdrowie chorego. Nawet u 20% pacjentów pojawiają się takie powikłania jak utrata słuchu, zaburzenia rozwoju psychoruchowego i drgawki. Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych lub sepsa mogą skutkować rozwojem padaczki, porażenia ruchowego lub częściowej martwicy kończyn. Czasem konieczne jest wykonanie amputacji kończyny lub przeszczepu skóry. Powikłania związane z inwazyjną chorobą meningokokową mogą dotyczyć każdego narządu. Oprócz wymienionych trwałych następstw infekcji, może dojść również do rozwoju zapalenia płuc, osierdzia, otrzewnej, niewydolności nerek lub krwotoku do nadnerczy. U dzieci, infekcje meningokokowe i związane z nimi zaburzenia rozwoju umysłowego może być przyczyną późniejszych trudności w nauce i problemów z koncentracją uwagi.
Szczepienia przeciwko meningokokom
Meningokoki - szczepienia ochronne przeciwko tym patogenom są najskuteczniejszą metodą zapobiegania infekcji. Obecnie w Polsce, szczepienia przeciwko meningokokom nie są obowiązkowe, przez co nie są finansowane z budżetu państwa. Są jednak zalecane i nie mniej ważne niż szczepienia bezpłatne. Dostępne są szczepionki przeciwko serogrupie B, szczepionki przeciwko serogrupie A, C, W135,Y i szczepionki przeciw serogrupie C. Najczęściej zalecana jest szczepionka przeciwko grupie serologicznej B, ponieważ to właśnie ona głównie powoduje groźne objawy zakażenia. Szczepienie można podać już od ukończenia przez dziecko 2. miesiąca życia. Można je również wykonać w późniejszym okresie. Ze względu jednak na fakt, że zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, sepsa lub inne formy infekcji meningokokowej zdarzają się najczęściej w pierwszym roku życia, zaszczepienie malucha po 2. miesiącu życia zapewnia najlepszą ochronę. Podanie kolejnych dawek szczepionki przeciwko meningokokom zależy już od konkretnego preparatu.
Kto powinien zaszczepić się przeciwko meningokokom? Zgodnie z obecnymi zaleceniami, szczepionki są wskazane przede wszystkim niemowlętom po 2. miesiącu życia, a także dzieciom i dorosłym, którzy znajdują się w grupie ryzyka i obarczeni są prawdopodobieństwem cięższego przebiegu infekcji. Są to m.in. osoby z wrodzonymi niedoborami odporności, przewlekłą chorobą wątroby lub nerek, leczone preparatami immunosupresyjnymi, po lub przed przeszczepem szpiku, jak również przebywające w większych skupiskach, takich jak żłobki, przedszkola i internaty. Szczepionka przeciwko meningokokom typu B jest dosyć bezpieczna. Wywołuje łagodne działania niepożądane, takie jak ból w miejscu wstrzyknięcia, obrzęk lub zaczerwienienie. Może pojawić się też gorączka, niepokój, bóle mięśni i senność. Prawdopodobieństwo wystąpienia poważnych odczynów poszczepiennych jest niewielkie. Działania niepożądane najczęściej zdarzają się w trakcie pierwszych dni po szczepieniu i samoistnie ustępują. Choć szczepienia są najlepszą formą profilaktyki inwazyjnej choroby meningokokowej, warto również dbać o nawyki higieniczne, które hamują rozprzestrzenianie się różnorodnych zarazków.
Dlaczego warto szczepić się przeciw meningokokom?
- Meningokoki to jedne z najgroźniejszych bakterii dla dzieci.
- Infekcja najczęściej ma postać zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, sepsy lub ich połączenia.
- Powodowane przez meningokoki objawy rozwijają się bardzo szybko i mogą prowadzić do śmierci nawet w ciągu 24-48 godzin od momentu pojawienia się dolegliwości.
- Śmiertelność pacjentów sięga 10-12%, a u chorych ze wstrząsem septycznym nawet 50%.
- Powikłania dotyczą 1 na 5 pacjentów. Mogą trwale uszkadzać zdrowie i codzienne funkcjonowanie.
Meningokoki a pneumokoki
Meningokoki i pneumokoki to różne rodzaje bakterii. Pneumokoki to inaczej dwoinki zapalenia płuc (Streptococcus pneumoniae). Zarówno meningokoki, jak i pneumokoki mogą być przyczyną bakteryjnych zakażeń ośrodkowego układu nerwowego o poważnym przebiegu. Obie bakterie rozprzestrzeniają się drogą kropelkową lub przez bezpośredni kontakt z wydzieliną chorego. Cechą wspólną jest też bardzo szybki rozwój infekcji i nasilanie się dolegliwości. Podobnie jak w przypadku omawianych wyżej meningokoków, pneumokoki również mogą powodować błyskawiczne pogarszanie się stanu chorego. Objawy zakażenia pneumokokami w dużym stopniu zależą od konkretnej postaci choroby. Infekcja może przebiegać m.in. jako zapalenie płuc, zapalenie ucha środkowego, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, sepsa lub zapalenie wsierdzia. Może pojawić się wysoka gorączka, niepokój, duszności, dreszcze i przyspieszenie oddechu. Jeśli choroba ma postać zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych lub sepsy, symptomy infekcji pneumokokowej są podobne do zakażenia, wywołanego przez meningokoki. Może wystąpić sztywność karku, światłowstręt, bóle głowy, uczucie splątania i wymioty.
Odróżnienie infekcji pneumokokowej od meningokokowej często jest trudne. Dopiero odpowiednie badania umożliwiają wskazanie patogenu powodującego chorobę. Objawy inwazyjnej choroby pneumokokowej, podobnie jak meningokokowej, początkowo są bardzo niespecyficzne i mało charakterystyczne. Można je pomylić ze zwykłym przeziębieniem lub grypą. Leczenie obu schorzeń opiera się na podaniu pacjentom antybiotyków. W przypadku pneumokoków, problemem na przestrzeni ostatnich lat staje się narastająca oporność tych bakterii na wiele antybiotyków. Powikłania po infekcji pneumokokowej również są poważne i mogą być trwałe. Dotyczą 20-50% pacjentów. Może rozwinąć się padaczka, głuchota i zaburzenia rozwoju umysłowego. Śmiertelność przy zakażeniu pneumokokami jest wysoka - wynosi 10-25%. Jest to najwyższy wskaźnik wśród zakażeń bakteryjnych. Na szczęście od 2017 roku, szczepienie przeciwko pneumokokom zostało dopisane do Programu Szczepień Ochronnych jako szczepienie obowiązkowe i bezpłatne.
Pneumokoki są najbardziej niebezpieczne dla małych dzieci do 2. roku życia, osób starszych powyżej 65. roku życia, chorych na zaburzenia odporności, a także pacjentów z wadami ośrodkowego układu nerwowego. 5-25% populacji stanowią nosiciele tych patogenów. Wskaźnik ten jest zdecydowanie wyższy wśród dzieci uczęszczających do przedszkoli i żłobków.
Meningokoki to groźne bakterie, stwarzające poważne ryzyko dla zdrowia i życia chorego. Bardzo szybki rozwój zakażenia, poważne powikłania i wysoka śmiertelność stawia te bakterie w gronie najbardziej niebezpiecznych drobnoustrojów. Szczególnie narażone na rozwój infekcji meningokokowej są niemowlęta i małe dzieci. Dlatego tak ważne jest stosowanie szczepionki już po 2. miesiącu życia. Umożliwia to zapewnienie maluchom najskuteczniejszej ochrony przed chorobą.
Kto dla Was pisze?Nazywam się Dominika Pagacz-Tokarek. Bycie farmaceutą to dla mnie nie tylko zawód, ale przede wszystkim możliwość niesienia pomocy innym w zakresie zdrowia. Aby robić to coraz lepiej, ciągle się uczę i doszkalam. W wolnym czasie czytam książki i układam puzzle. Lubię też aktywnie spędzać czas w gronie rodzinnym.
Bibliografia:
- Siewert B., Stryczyńska-Kazubska Joanna, Wysocki J., Inwazyjna choroba meningokokowa, Pediatria po Dyplomie, nr 3, 2017
- Krawiec M., Pediatria II, PZWL, 2019, str. 1092-1093
- Program Szczepień Ochronnych na rok 2021 dostępny na stronie Głównego Inspektoratu Sanitarnego
