Odpowiednia dieta przy schorzeniach wątroby pełni ważną rolę w trakcie jej leczenia. Jak pacjenci mogą wspomóc pracę tego narządu? Które produkty należy wykluczyć z diety? Czy ostre przyprawy rzeczywiście szkodzą wątrobie?
Kiedy stosować dietę wątrobową?
Wątroba jest największym gruczołem organizmu, znajdującym się po prawej stronie, poniżej przepony. Komórki tego narządu mają duże zdolności do odbudowy i regeneracji. Rola wątroby nie ogranicza się do trawienia tłuszczów, magazynowania energii i syntezy aminokwasów oraz białek. Wątroba wspomaga detoksykację organizmu. Narząd ten odpowiada za metabolizm wielu substancji, hormonów, a także leków. Wątroba gromadzi nie tylko zapasy energii, ale również niektórych witamin i innych składników odżywczych. Neutralizując liczne patogeny chorobotwórcze, wątroba ma swój udział w obronie immunologicznej organizmu. Mimo znacznych zdolności regeneracyjnych, w pewnych sytuacjach mogą one ulec wyczerpaniu. Może się to zdarzyć, jeśli oddziaływanie szkodliwych czynników jest silne lub długotrwałe. Do uszkodzeń wątroby dochodzi np. w wyniku nadużywania alkoholu. Przemiany metaboliczne którym ulega prowadzą do wytworzenia związków, toksycznych dla komórek wątroby. Początkowo pojawia się stłuszczenie wątroby, w następnym etapie zapalenie wątroby, a następnie dochodzi do marskości tego narządu.
Niedożywienie i nadwaga również mogą powodować choroby wątroby. Niektóre wirusy i metale ciężkie prowadzą do stopniowego włóknienia, a w następnej kolejności - marskości narządu. Toksyczne uszkodzenie wątroby może rozwinąć się wskutek przyjmowania leków, w tym również ich przedawkowania. Przy wielu schorzeniach dotyczących wątroby, chorym zaleca się wprowadzenie odpowiedniej diety. Jest ona bardzo ważna wśród pacjentów, którzy zmagają się w takimi stanami jak: marskość wątroby, alkoholowe i niealkoholowe stłuszczenie wątroby, toksyczne uszkodzenie wątroby i zapalenie wątroby. Są to najczęstsze schorzenia wątroby, które dotyczą znacznego odsetka społeczeństwa. Część z nich może mieć przebieg ostry i powodować nagłe osłabienie organizmu, wymioty, nudności, bóle po prawej stronie brzucha, świąd skóry i zaburzenia psychiczne. Inne rozwijają się wiele lat, w trakcie których pozostają pozostają niezauważone przez pacjenta. Dieta wątrobowa może być stosowana również przez chorych, którzy przyjmują leki, które stanowią obciążenie dla wątroby.
Dieta wątrobowa - jaki jest jej cel?
Przy wielu ostrych i przewlekłych chorobach wątroby konieczne jest wprowadzenie odpowiedniego sposobu odżywiania się. Ma to odciążyć wątrobę i poprawić stan zdrowia pacjenta. Potocznie określany jest on jako "dieta wątrobowa". W niektórych schorzeniach, odpowiednie zalecenia żywieniowe stanowią podstawową formę leczenia, a w innych wspomagają prowadzoną terapię. Należy jednak podkreślić, że w języku medycznym nie ma takiego określenia jak "dieta wątrobowa". Przyjmuje się, że są to pewne ogólne zalecenia żywieniowe dla osób cierpiących na różne choroby wątroby. Szczegółowe zasady diety wątrobowej powinny być ustalane indywidualnie, w oparciu chociażby o stan zdrowia pacjenta i stosowane przez niego leki. W zależności od konkretnej przypadłości, różna będzie zalecana ilość białka na kilogram masy ciała na dobę, a także zalecana ilość kalorii. Choć nie ma więc jednych uniwersalnych zaleceń żywieniowych dla chorych na schorzenia wątroby, są określone pewne ogólne zasady diety wątrobowej, które pacjenci powinni mieć na uwadze.
Odpowiednia dieta ma na celu przede wszystkim ochronę wątroby, odciążenie jej i wzmocnienie jej osłabionych zdolności regeneracyjnych. Przy niektórych schorzeniach konieczne jest zaprzestanie spożywania produktów, które doprowadziły do uszkodzenia komórek wątrobowych. Tak jest np. przy alkoholowym stłuszczeniu wątroby. Dieta ma za zadanie również spowolnienie niekorzystnych procesów, które zachodzą w obrębie tego narządu.
Dieta wątrobowa - ogólne zasady
Żywienie zdrowego człowieka różni się od zaleceń, przygotowanych z myślą o pacjentach cierpiących na schorzenia wątroby. Ogólne zasady, którymi powinni się oni kierować podczas komponowania posiłków to:
- Spożycie białka powinno mieścić się w zakresie 1,0-1,2 g/kg. U pacjentów z encefalopatią wątrobową (niewydolność wątroby skutkująca uszkodzeniami neurologicznymi), początkowo może być konieczność zmniejszenia tej ilości do 0,5 g/kilogram masy ciała na dobę.
- Tłuszcze warto ograniczyć do ilości 40-60 g na dzień. Warto w jak największym stopniu zastąpić tłuszcze pochodzenia zwierzęcego przez tłuszcze roślinne.
- Głównym źródłem energii powinny być węglowodany (głównie węglowodany złożone).
- Zaleca się całkowitą rezygnację z alkoholu.
- Rekomendowane jest rzucenie lub ograniczenie palenia papierosów.Posiłki warto spożywać częściej, ale w mniejszych ilościach. Zalecana ilość posiłków w ciągu dnia to 4-6.
- Ważne jest powolne i dokładne przeżuwanie jedzenia.
- Spożywanie błonnika w ilości 25 g na dobę. Przy niektórych schorzeniach wątroby konieczne może być ograniczenie spożywania błonnika.
- Warzywa i owoce warto spożywać w postaci surowej, ugotowanej lub duszonej bez dodatku tłuszczu.
- Zupy warto gotować na wywarach warzywnych.
- Aby wspomóc pracę wątroby zaleca się rezygnację lub ograniczenie produktów wysoko przetworzonych, niskiej jakości i z dużą ilością soli.
Poza dietą, dla pacjentów z chorobami wątroby istotne powinno być również utrzymanie odpowiedniej masy ciała oraz regularna aktywność fizyczna.
Co wolno jeść na diecie wątrobowej?
Dieta wątrobowa zakłada spożywanie produktów zdrowych, lekkostrawnych i dobrej jakości. Produkty zalecane to:
- warzywa, w tym również warzywa strączkowe, brokuły, kalafiory, szpinak, czosnek, marchew, buraki, ogórki i wiele innych. Zielone warzywa liściaste są szczególnie zalecane osobom cierpiącym na schorzenia wątroby, ze względu na wysoką zawartość antyoksydantów i innych związków, wspierających pracę tego narządu,
- owoce - warto spożywać dziennie 2 porcje owoców. Mogą to być owoce jagodowe, grapefruity, winogrona, jabłka, avocado, cytryny, banany,
- produkty zbożowe: pieczywo pszenne, w tym również pieczywo razowe, brązowy ryż, kasza manna, kasza jaglana, kasza kuskus, płatki owsiane,
- dobrej jakości tłuste i chude ryby morskie, bogate w kwasy omega-3: łosoś, tuńczyk, makrela, sardynki, śledź, pstrąg. Kwasy omega-3 wspomagają funkcjonowanie wątroby, zmniejszają stan zapalny i odkładanie lipidów w organizmie,
- tłuszcze roślinne: oliwa z oliwek i olej rzepakowy. Kontrowersje budzi olej słonecznikowy. Niektóre badania wykazały szkodliwy wpływ jego długotrwałego, regularnego przyjmowania na stan wątroby,
- orzechy: włoskie, laskowe, migdały,
- chude mięso,
- zielona herbata bogata w antyoksydanty, a także herbata owocowa,
- produkty mleczne - warto pamiętać o spożywaniu ich w odpowiedniej ilości, aby nie przekroczyć zalecanej ilości białka w ciągu doby,
- kawa, a właściwie zawarte w niej substancje wykazują ochronne działanie w stosunku do komórek wątroby. Kawa zbożowa również może być spożywana przez pacjentów będących na diecie wątrobowej.
Czego nie wolno jeść na diecie wątrobowej?
Nie wszystkie produkty spożywcze wykazują korzystny wpływ na wątrobę i jej pracę. Część z nich obciąża dodatkowo funkcjonowanie tego narządu, a część działa bezpośrednio toksycznie na komórki wątrobowe. Przede wszystkim, pacjenci, u których rozwinęły się schorzenia wątroby lub którzy są na nie bardziej narażeni (np. wskutek stosowania leków obciążających wątrobę), powinni całkowicie zrezygnować z alkoholu. Stłuszczenie wątroby dotyka zdecydowanej większości osób, nadużywających alkoholu. Warto mieć na względzie również fakt, że wątroba u kobiet jest bardziej wrażliwa na działanie alkoholu. Substancja ta może powodować stłuszczenie, zapalenie, a także marskość wątroby. Alkohol w każdej postaci jest więc przeciwwskazany u osób z chorą wątrobą. Inne produkty, które nie są wskazane to:
- produkty przetworzone, o wysokim indeksie glikemicznym,
- pokarmy z dużą zawartością cukru i innych substancji słodzących, takich jak p-np. fruktoza i syrop glukozowo-fruktozowy - są one częstymi składnikami napojów gazowanych, napojów dedykowanych sportowcom i napojów owocowych,
- pieczone lub smażone potrawy ze sporą ilością soli,
- tłuste wędliny, tłuste mięso wołowe, tłusta wieprzowina,
- surowe lub częściowo surowe mięso i ryby.
Mocna herbata, kawa, ostre przyprawy, tłuste mleko i wiele warzyw strączkowych są często odradzane pacjentom zmagającym się z chorobami wątroby. Nie ma jednak wiarygodnych danych naukowych, które potwierdzałyby negatywny wpływ tych produktów na wątrobę. Wręcz przeciwnie - zarówno warzywa strączkowe, jak i kawa czy herbata oddziałują korzystnie na stan i pracę tego narządu. Należy natomiast zwracać uwagę na konserwy mięsne i ich skład, a także rozcieńczone soki owocowe które często zawierają niepotrzebne dodatki. Warto unikać też smażenia na sporej ilości tłuszczu. Z tego powodu, chipsy, frytki czy placki ziemniaczane nie są zalecane pacjentom z chorą wątrobą.
Dieta wątrobowa - przykładowy jadłospis
Dieta wątrobowa nie odstaje mocno od sposobu odżywiania się zalecanego zdrowym osobom. Oparta jest na podstawowych zasadach spożywania zdrowych, zbilansowanych, bogatych pod względem składników odżywczych posiłków. Przykładowy jadłospis dla osób, które chcą wspomóc wątrobę to:
- Śniadanie: baton granola z masłem orzechowym, płatkami owsianymi, orzechami włoskimi, migdałami, rodzynkami, nasionami chia i miodem.
- II Śniadanie: sałatka z brokułem, jajkami i pomidorami, skropiona oliwą z oliwek i posypana szczypiorkiem.
- Obiad: zupa-krem z dyni, z dodatkiem cebuli, rozmarynu, czosnku i mleka migdałowego.
- Podwieczorek: kanapka z chleba razowego z avocado, sałatą, chudą wędliną i papryką.
- Kolacja: sałatka z gotowanym kurczakiem, rukolą, cebulą i pomidorami, skropiona oliwą z oliwek i posypana ulubionymi przyprawami.
Jadłospis ten można dowolnie modyfikować tak, aby znajdowały się w nim lubiane i jednocześnie zdrowe dla wątroby pokarmy. Komponowanie posiłków może na początku sprawiać trudność. Stopniowo nabiera się jednak coraz więcej wprawy, a dobieranie odpowiednich produktów staje się coraz łatwiejsze.
Suplementy i zioła w diecie wątrobowej
Chora wątroba powinna być leczona pod kontrolą lekarza. Pacjenci zmagający się z takimi schorzeniami jak ostra niewydolność wątroby, nowotwór wątroby, marskość tego narządu i inne przypadłości nie powinni przyjmować żadnych dodatkowych leków, suplementów ani ziół bez konsultacji z lekarzem. Niektóre rośliny powinny być unikane przez chorych. W tej grupie znajduje się m.in. pieprz metystynowy (kava), ożanka właściwa, glistnik jaskółcze ziele, aloes i żywokost lekarski.
Pracę wątroby wspomaga natomiast ostropest plamisty. Działa on przeciwzapalnie, ogranicza wnikanie substancji szkodliwych i toksycznych do komórek wątroby i wspiera ich regenerację. Stymuluje wytwarzanie żółci i jej transport. Preparaty z ostropestem plamistym można stosować nie tylko przy chorobach wątroby, ale również na okresowe zaburzenia trawienia. Stosowanie ostropestu zależy m.in. od postaci wybranego środka. Wyciąg z tego surowca znajdziemy np. z leku Sylimarol i Lagosa, a także w suplementach Ostropest plamisty Pharmovit i Heparol. Stosowanie zbyt wysokich dawek wyciągu z ostropestu może skutkować nasiloną produkcją enzymów trawiennych. Są pewne przesłanki, mogące świadczyć o tym, że substancje zawarte w mięcie, bazylii, lawendzie, oregano, rozmarynie, cynamonie i imbirze mogą wpływać korzystnie na funkcjonowanie wątroby.
Przy niektórych schorzeniach tego narządy, takich jak np. encefalopatia wątrobowa, dobre efekty może przynieść suplementowanie L-ornityny. Zawarta jest ona m.in. w suplemencie Hepatil i Swanson L-ornityna.
Dieta wątrobowa pomaga zadbać o stan wątroby i wspiera jej pracę. Nie jest restrykcyjna. Wśród jej głównych założeń jest spożywanie zdrowych, lekkostrawnych posiłków, bogatych w witaminy i składniki mineralne, a także unikanie alkoholu. Warto też ograniczyć napoje gazowane oraz przyjmowanie produktów zwierzęcych o wysokiej zawartości tłuszczu i zastępować je w miarę możliwości produktami pochodzenia roślinnego.
Kto dla Was pisze?Nazywam się Dominika Pagacz-Tokarek. Bycie farmaceutą to dla mnie nie tylko zawód, ale przede wszystkim możliwość niesienia pomocy innym w zakresie zdrowia. Aby robić to coraz lepiej, ciągle się uczę i doszkalam. W wolnym czasie czytam książki i układam puzzle. Lubię też aktywnie spędzać czas w gronie rodzinnym.
Piśmiennictwo:
- Bahrami A., Teymoori F., et al., Legume intake and risk of nonalcoholic fatty liver disease, Indian J Gastroenterol., 2019, 38 (1), 55-60, doi: 10.1007/s12664-019-00937-8.
- Soto-Alarcon S.A., Valenzuela R., Valenzuela A., Videla L.A., Liver Protective Effects of Extra Virgin Olive Oil: Interaction between Its Chemical Composition ant the Cell-signaling Pathways Involved in Protection, Endocr Metab Immune Disord Drug Targets, 2018, 18 (1), 75-84.
- Wadhawan M., Anand A.C., Coffee and Liver Disease, J Clin Exp Hepatol, 2016, 6 (1), 40-6, doi: 10.1016/j.jceh.2016.02.003.
- Habior A., Zioła i suplementy diety a ryzyko uszkodzenia wątroby, Gastroenterologia Kliniczna, 2012, tom 4, nr 2, 59-68.
- Ballotin V.R., Bigarella L.G., et al., Herb-induced liver injury: Systematic review and meta-analysis, World J Clin Cases, 2021, 9 (20), 5490-5513, doi: 10.12998/wjcc.v9.i20.5490.
- Pazgan-Simon M., Zuwała-Jagiełło J., Serafińska S., Simon K., Nutrition principles and recommendations in different types of hepatic encephalopathy, Clin Exp Hepatol., 2015, 1 (4), 121-126, doi: 10.5114/ceh.2016.57759.
- Hajdarevic B., Vehabovic I., Catic T., Masic I., The Role of Diet Therapy in the Treatment of Liver Disease, Mater Sociomed, 2020, 32 (3), 200-206, doi: 10.5455/msm.2020.32.200-206.
